Hoe corona de zorgwereld verandert: ons netwerk over de coronacrisis
In juni vroegen we ons netwerk om mee te denken over wat er nu nodig is in de zorg. Als we nadenken over het thema van de Zorgambassade voor 2021 staat de impact van de coronacrisis op de (toekomst van) de zorg namelijk centraal.
Wat is de grootste impact van de coronacrisis op de zorg? Welke problemen zijn het meest urgent om op te lossen? Wat zijn de barrières daarbij? Welke veranderingen moeten blijven en waar liggen kansen? We kregen antwoorden op deze vragen vanuit diverse invalshoeken en achtergronden binnen de zorg. Hieronder vatten we de ontvangen informatie samen en citeren uit de gegeven antwoorden.
1. Wat is de grootste impact van de coronacrisis op de zorg?
We kregen veel verschillende antwoorden op deze vraag. Ze gaan over de noodzaak en kwetsbaarheid van goede zorg, de uitgestelde zorg, zorg op afstand, de ervaring dat het ook anders kan en de impact op de langdurige zorg.
Noodzaak en kwetsbaarheid van goede zorg
De plotselinge piek in patiënten zorgde voor overbelasting. De intensive care maakte een razendsnelle uitbreiding door, cohortafdelingen werden opgezet en mensen werden naar Duitsland overgebracht. Middelen waren schaars, zowel personeel als capaciteit, bedden, beschermingsmateriaal etc. ‘Het bleek dat het systeem (bijna) te kort schoot.’
De impact op het zorgpersoneel was groot, in en buiten het ziekenhuis. Te midden van de hoge werkdruk hebben mensen hun uiterste best gedaan. Dit heeft veel energie gekost en mentaal heeft dit veel gevraagd. Zorgverleners ervaarden onrust, angst of stress. Door uitval of moeheid werd het tekort aan personeel nog groter. ‘Bevlogenheid en vitaliteit van zorgmedewerkers kan afnemen’
‘De werkdruk en stress die de zorgverleners ervaren. Op den duur zullen zorgverleners hierdoor gaan uitvallen waardoor de druk nog hoger wordt. Dan wordt het een vicieuze cirkel.’
De overbelasting van specifieke afdelingen en stilliggen van andere zorgde voor grote extra uitgave van geld. ‘Het heeft ontzettend veel geld gekost, hier zullen we nog jaren de nasleep van voelen. Zowel in het ziekenhuis als de burgers van Nederland zelf.’
De crisissituatie zorgde daarnaast voor een herwaardering van het vak.
Uitstel van reguliere zorg
De lopende zorg werd uitgesteld en patiënten bleven weg uit angst voor besmetting. Dit leidde tot ophoping van zorg, ‘een stuwmeer aan electieve zorg’. Lange wachttijden zijn nog verder opgelopen.
Zorg op afstand
Waar mogelijk werd zorg op afstand geleverd. Dit zorgde voor versnelling van innovatie binnen e-health.
‘De zorg buiten de IC om heeft veel flexibiliteit getoond door snel te digitaliseren, zodat overige patiënten niet naar het ziekenhuis hoeven te komen als dat te vermijden is.’
‘De ervaring dat er veel zorgverlening heus wel anders kan worden ingericht. Met name digitaal en dat patiënten hier ook (tot bepaalde hoogte) in mee willen en kunnen gaan.’
Het kan dus ook anders
De situatie liet zien dat niet alle zorg noodzakelijk is en dat zorgverlening ook anders kan worden ingericht. Ook het belang van samenwerking werd genoemd:
‘Niet noodzakelijke zorg verdampte volledig met een volgens mij laag effect op de gezondheidszorg’
‘Verheldering waar de zorg het meest nodig is, en waar het wellicht in het woud van zoeken naar zorg wat minder kan’
‘Nog meer zorg buiten het ziekenhuis organiseren, in ketensamenwerking’
‘De crisis heeft laten zien wat echt belangrijk in zorg: niet marktwerking maar samenwerking, welke functionarissen zijn onmisbaar en wie en wat kost veel geld en levert (alleen) franje op. Het haast industriële productie denken in de zorg laat nu zien dat er veel te weinig reserves en buffers zijn in mensen en middelen.’
Impact op langdurige zorg
Ook de zorg voor ouderen en gehandicapten werd genoemd. De impact van het uit elkaar halen van ouderen, omdat een van hen ziek is (Covid verdacht) en het vereenzamen van ouderen. Verpleeghuizen en gehandicaptenzorg kregen veel te laat benodigde middelen. De crisis heeft ook invloed op het welzijn van bewoners in de gehandicaptenzorg.
‘Ongelijke aandacht voor zorginstellingen: op nummer een huisartsenposten, huisartsen en ziekenhuizen en later pas aandacht voor verpleeghuizen, gehandicaptenzorg. Deze laatste groep kreeg veel te laat de benodigde middelen. Aan de andere kant heeft deze laatste groep ook te laat gereageerd op de coronasituatie.’
‘Het welzijn van de bewoners in de verstandelijk gehandicapten zorg. Er is vooral op veiligheid ingezet, wat ook prioriteit had. Maar door dagbesteding te sluiten en instellingsterreinen te sluiten is er veel leed ontstaan. Bewoners zitten al heel lang op de groep in dezelfde eenheid en gaan ook van daaruit dagbesteding krijgen de komende tijd. Is dit omdat het veiliger is of is dit ook noodzaak om de boel draaiende te houden? In ieder geval niet goed voor het welzijn van de bewoners en medewerkers, het duurt te lang.’
‘Het niet zien van familie en het netwerk is ook erg traumatisch geweest. Vooral voor deze doelgroep. Ik vind dat deze sector niet voldoende is genoemd tijdens bijvoorbeeld persconferenties... dit hoorde ik veel terug van de bewoners, medewerkers, familie. En waarom was dit? Het gaf het gevoel alsof die sector, die doelgroep er niet toe deed. Ziekenhuismedewerkers echt helden maar ook de bewoners, familie, netwerk, medewerkers en bestuur, crisisteams van de sector verstandelijke gehandicaptenzorg.‘
2. Welk probleem is het meest urgent om op te lossen? Wat zijn de barrières hierbij?
Diverse dingen worden genoemd als urgent om op te lossen: immuniteit tegen SARS-COVID-19, oplossen van tekort aan personeel en middelen, het wegwerken van de zorg die is blijven liggen, ook antwoorden die gaan over het veranderen van de zorg en de langdurige zorg.
Personeel en middelen
Het oplossen van capaciteitsproblemen in de zorg kwam duidelijk naar voren in de antwoorden. Personeel is schaars en onmisbaar bij eventuele nieuwe COVID uitbraak. Daarnaast is het belangrijk om zorgmedewerkers bevlogen en gezond houden.
‘Verpleegkundig tekort in alle ziekenhuizen (en met name ICs), maar ook verpleeghuizen. De zorgberoepen steunen, populairder maken en meer waarderen!’
‘Zorg is een publieke functie, wezenlijk voor welzijn en geluk! Als land/overheid verantwoordelijkheid nemen en investeren in zorgpersoneel, voldoende verpleegkundigen en verzorgenden, met ook voldoende verpleegkundig bestuurlijk invloed! Keuzes durven maken voor preventie en welzijn en niet alleen voor medische technische hoogstandjes. Accepteren dat mensen dood moeten kunnen gaan.’
Een van de respondenten voegt toe: ‘Ik zou willen oproepen dat verpleegkundige gaan staken na de crisis aangezien zij anders geen loonsverhoging gaan krijgen. Klappen is niet voldoende.’
Barrières die genoemd worden bij het oplossen van gebrek aan personeel zijn:
‘Arbeidsvoorwaarden zorg niet aantrekkelijk, opleidingsduur, complexere zorg voor langdurige patiënten, fysiek zwaar werk met COVID-patiënten’
‘Financiën (salarisverhogingen zijn noodzakelijk) en is op korte termijn niet haalbaar. Heeft naast geld ook tijd nodig.’
‘Te weinig aandacht voor het bevlogen en gezond houden van zorgmedewerkers, terwijl het de basis is. Hier is aandacht voor nodig, een luisterend oor (tijd dus) en geld.’
Barrières die genoemd worden bij het oplossen van gebrek aan voldoende middelen:
‘Geld/afhankelijkheid van beperkt aantal producenten (internationaal)/onvoldoende afstemming en samenwerking (nationaal en internationaal).’
Zorg die is blijven liggen en de gevolgen daarvan
Tijdens de corona uitbraak is veel zorg blijven liggen, dit stuwmeer aan zorg moet worden weggewerkt. De reguliere en minder urgente zorg moet op een veilige manier weer opstarten.
‘Een zorg is de zorg die is blijven liggen, maar ook de gevolgen daarvan, zoals oncologische behandelingen, onderzoeken, OKs die niet hebben plaats gevonden. Hoe gaan we dit opvangen en wat zijn de gevolgen hiervan? (in kaart brengen).’
‘Hoe bereiken we de patiënten die nu zorg nodig hebben maar niet naar het ziekenhuis durven komen? Ondanks de vele digitale mogelijkheden om gezien te worden door een huisarts of specialist blijven de cijfers achter voor wat betreft aantal mensen dat medische hulp zoekt.’
‘Al het 'achterstallig onderhoud' bij mensen die geen reguliere zorg hebben kunnen krijgen. Hierdoor zullen patiënten zieker zijn dan had gehoeven, wat ook weer extra zorg en extra kosten met zich meebrengt.’ ‘Inzage in wachttijden en goede info voor mensen die wachten op zorg’
‘Hoe zorg je ervoor dat de reguliere zorg niet stopt bij een uitbreken van een pandemie?’
Barrières die hierbij genoemd worden zijn:
‘Nieuwe 1.5 meter samenleving, financiële problemen door drie maanden stil te hebben gelegen, nieuwe werkmethodes bedenken, veel vernieuwingen in korte tijd door moeten voeren, veel veranderen in toch wel stugge ziekenhuiswereld. Maar ook patiënten die niet durven te komen.’
‘Er zijn ontzettend veel initiatieven om patiënten te ondersteunen tijdens digitale consulten, verschillende apps die verschillende mogelijkheden bieden. Hoe zorgen we hierin voor focus en garanderen we dat de patiëntgegevens veilig beschikbaar blijven voor de juiste zorgverleners?’
‘De werkdruk is nog steeds hoog, en de reguliere zorg kan pas langzaam opgeschaald worden.’
‘Mogelijke tweede corona golf, patiënten die niet naar het ziekenhuis durven komen, beperkte capaciteiten om achterstand in te halen.’
‘Angst bij patiënten en prioritering van cases’
‘Logistieke barrières, en de focus op het bestrijden van de pandemie kunnen leggen, zonder kwaliteit/kwantiteit van reguliere zorg te verliezen.’
Verandering in de zorg
Het belang van eigen regie bij de patiënt, het elimineren van onzinnige zorg werden genoemd. Ook de noodzaak van blijvende veranderingen in de zorg en de manier waarop dingen georganiseerd zijn.
‘Zorgverleners zouden niet langer voor patiënten moeten invullen wat het beste voor hen is. Zorgverleners zijn expert op medisch-inhoudelijk gebied en patiënten zijn expert op waardebepaling wat voor hen belangrijk is. Daarmee zijn ze ook prima in staat aan te geven op welk moment ze welke zorgbehoefte hebben en in welke vorm (dus evt ook digitaal/op afstand). Kortom cultuurverandering onder zorgverleners.’
‘Nee durven zeggen als behandelen niet nodig is’
Ook het belang van waardegedreven zorg en ontschotting werd genoemd: financiering waardegedreven in plaats van volumegedreven zorg.
Barrières die genoemd worden voor verandering zijn:
De sterk ingebedde cultuur waarin de zorgverlener het voor het zeggen heeft.
Regie bewust bij zich wil houden of deze misschien wel met patiënt wilt delen maar eigenlijk niet weet hoe/zo niet opgeleid is.
Ziekenhuizen zitten vast aan hun 'bricks', veranderweerstand bij artsen en patiënten
Barrières die genoemd worden voor het elimineren van onzinnige zorg zijn:
‘Gebrek aan financiële prikkel bij specialisten voor het elimineren van onzinnige zorg’
‘Financiële prikkels en een oude generatie, invloedrijke artsen die tegen zijn.’
‘Patiënten verwachten en eisen zorg omdat ze ervoor betalen. Meer tijd om uit te leggen dat zaken niet nodig zijn en shop gedrag inperken.’
Langdurige zorg
Als urgente problemen om op te lossen binnen de langdurige zorg werd genoemd:
‘Voor woonvormen herstellen van ‘normale leven’ met bezoek en structuur’
‘Ik denk het probleem dat je binnen de verstandelijke gehandicaptenzorg maatwerk moet kunnen leveren. De 1.5 meter samenleving is bijvoorbeeld absoluut niet haalbaar. Maar ook het personeelstekort is een groot probleem, anders kunnen we haast niet terug. Hoe leg je dat uit? Alles om hen heen wordt steeds normaler maar behalve voor onze bewoners.’
Er werd ook gepleit voor meer aandacht voor ouderen, met name in verpleeghuizen, maar ook voor alleenwonende ouderen.
‘De geplande opnames en doorplaatsing. Af en toe komt het voor dat een patiënt die doorgeplaatst wordt naar een verpleeghuis die daar eerst twee weken in quarantaine moet voordat deze verder doorgeplaats mag worden. Gezien het ziektebeeld is dit dan niet mogelijk, waardoor de doorplaatsing van de patiënt niet mogelijk is. Er moet weer gezocht worden naar een andere plaats.
Barrières die hierbij genoemd worden zijn:
‘Er wordt te veel in onmogelijkheden gedacht en wat er allemaal mis kan gaan. En ik weet we hebben het over mensen levens en dat is een grote verantwoording. Vooral mensen met een verstandelijke beperking waar velen in de risicogroep zitten, maar niet iedereen. Ze zijn net zo mens als jij en ik. Dus out of the box denken en maatwerk gaan leveren.’
‘Te weinig geld, moeilijk om aan goed geschoold personeel te komen.’
Andere problemen
Ander problemen die genoemd worden zijn:
‘Labresultaten beschikbaar bij zorgverlener tijdens consult op afstand.’ Barrières die worden genoemd zijn: ontbreken van landelijke infrastructuur voor uitwisselen van laboratorium resultaten en aanvragen.
‘Zichtbaarheid van problemen in eerstelijnszorg, thuiszorg, huisartsen, verpleeghuiszorg.’ De volgende barrières worden hierbij genoemd: Versprokkeldheid van zorg, weinig directe communicatiekanalen, personeelstekort, laag opleidingsniveau.
‘Huisartsen zouden preventief met alle patiënten regelmatig het gesprek moeten voeren. Wat als... iemand zo ziek wordt. Wat zijn de consequenties van beademing en reanimatie.’ Als barrière wordt genoemd dat huisartsen hier geen tijd voor nemen of hebben.
‘Vrijwillige klinische opnameplek niet alleen tijdens Corona beschikbaar.’ Barrières die hierbij genoemd worden zijn: geld, politieke visie ambulantisering ggz.
‘Wachtlijsten in de ggz. De wachtenlijsten worden nog langer, er is veel meer spraken van huiselijk geweld etc.’ Een barrière die hierbij genoemd wordt is: bureaucratie binnen organisatie ggz.
‘Inzage in wachttijden en goede info voor mensen die wachten op zorg.’ Barrières die hierbij genoemd worden zijn: inzicht en zorgaanbieders die nog geen digitale consulten doen.
3. Welke verandering moet absoluut blijven en waar liggen de kansen?
Veel antwoorden hadden te maken met digitalisering en hoe dingen konden worden geregeld tijdens de crisis. Verder werd genoemd: erkenning van het belang van goede en voldoende zorg, waardering voor het vak en vertrouwen in elkaar.
Digitalisering
Veel van de gegeven antwoorden gingen over digitalisering: digitale middelen blijven inzetten voor werken op afstand, digitale consulten in de medisch specialistische zorg en geestelijke gezondheidszorg. ‘De mogelijkheid om zorg op afstand te blijven verlenen wanneer dit gewenst is door de zorgverlener en de patiënt.’
Voordelen die genoemd worden zijn: zorg op afstand leidt tot minder real life consulten, is laagdrempelig, mogelijkheid voor meer eigen regie voor de patiënt thuis en er kan tijd bespaard worden.
Ook zien mensen voordelen van digitale triage om ruimte te besparen en online vergaderen. ‘kort maar krachtig.’
‘Digitale zorgondersteuning, zoals e-consulten met of zonder beeld, delen van betrouwbare patiëntinformatie, digitale keuzehulpen. Die laatste zaken moet patiënt in eigen tijd en naar eigen behoefte laagdrempelig een beroep op kunnen doen.’
‘We beeldbellen veel met bewoners en dit gaat erg goed. De bewoners kunnen dit vanaf hun eigen omgeving doen en het is een direct contact. Zo ogen we nu een klankbordgroep oprichten om mee te praten over de maatregelen binnen de instelling. Geheel digitaal via beeldbellen gaan we dit doen. Zeggenschap en inspraak op een geheel andere innovatieve wijze!’
Kansen die hierbij genoemd worden zijn:
‘Meer thuis monitoren van patiënten die zorgdragen dat zorg op afstand prima is en kan.’
‘Implementatie van een goed e-consulten systeem, in plaats van ieder ziekenhuis zijn eigen ding uitvinden en implementeren.’
‘Meer en innovatievere toepassing van eHealth (in breedste zin).’
‘Ik denk dat er meer innovatie kan zijn waardoor patiënt en familie elkaar toch kunnen zien. Mogelijk kan er iets ontwikkeld worden waardoor men elkaar toch kan aanraken en tegelijkertijd beschermd is. Patiënten die ik nu begeleid raken terug in hun psychiatrische problematiek door contact gebrek.’
Organisatorische verbeteringen en samenwerking
Tijdens de crisis kon snel beleid gemaakt en werden knopen doorgehakt. Opeens kon van alles en nog wat, wat voordien onbespreekbaar was. Personeel werd flexibel ingezet, zoals behandelaren in zorg of ondersteunende diensten op afdelingen daar waar het nodig was. Betere samenwerking tussen afdelingen, landelijke coördinatie/overzicht, meer zorg buiten het ziekenhuis. Dit zijn dingen die genoemd werden als zaken die moeten blijven. Verder werden genoemd: aandacht voor de menselijk maat, goede werkomstandigheden, ondersteuning voor al het zorgpersoneel en werken vanuit eigen intelligentie.
‘Het draait om de zorg aan het bed.’
‘De schotten tussen de verschillende specialismen moeten omlaag blijven, zodat de goede samenwerking blijft.’
‘De afgelopen periode hebben zorginstellingen, huisartsen en andere zorginstellingen met elkaar de handen ineengeslagen, regionaal samengewerkt. Zaken die eerder niet lukten vanwege ego's, lukten nu wel. Het belang van de zorgbehoevende burger dient voorop te staan, los van ego's en macht.’
Kansen worden ook gezien voor goede afstemming, organisatie en samenwerking:
‘Concentratie en spreiding. Maar nu echt.’
‘De ervaring dat verandering dus wél kan. Onder druk wordt alles vloeibaar zien we ook tijdens deze crisis, gebruik dit momentum en deze mindset. Denken in oplossingen in plaats van barrières opwerpen.’
‘Doorvoeren veranderingen die al lagen voor covid, mogelijkheid tot evalueren hoe alles voorheen ging, veel verbeteren/veranderen in één keer nu het toch moet.’
‘Vergroten van flexibiliteit niet alleen inzet middelen maar ook veranderkracht die we blijken te hebben om bijvoorbeeld langdurige zorg in een keer 180 graden anders in te richten’
‘Moment om door te pakken met onnodige bureaucratie afschaffen, versnellen van technische vooruitgang, (bijvoorbeeld digitaal labaanvragen, simpele dingen die eerstelijnszorg makkelijker zouden kunnen maken)’
‘Schaf de marktwerking af, zorg voor landelijke registratie van patiënttoestemming voor informatie-uitwisseling.’
‘Zorginnovatie, ruimte voor creativiteit, pioniers.’
‘Lokale, regionale en landelijke samenwerking handhaven! Een vorm van zorg ' dienstplicht' / maatschappelijk dienstplicht als bijdrage door allen.’
‘Ik ben voorstander van het creëren van een veilige en positieve organisatiecultuur. Een van de voorwaarden om bevlogenheid onder zorgprofessionals hoog te houden. Laten we transparant zijn en ervaringen met elkaar blijven delen. Dit is een belangrijke basis binnen een zorginstelling. Samen met elkaar in teamverband kunnen we ver komen.’
‘Ik zou willen pleiten voor een nog betere interdisciplinaire samenwerking, de ondersteunende afdelingen kunnen bijvoorbeeld nog beter gehoord worden.’
‘Meer inzetten op regionale samenwerkingen door zorginstellingen. Probeer samen de keten te optimaliseren en in deze periode (afname Corona) gezamenlijk afspraken hierover te maken. Het zou mooi zijn als we dit landelijk zouden kunnen; groot denken en klein beginnen is volgens mij al een stap in de goede richting.’
‘Lean gaan werken. Binnen afdelingen en tussen afdelingen/zorginstellingen’
‘Het snel op kunnen schalen van ic-capaciteit door landelijke sturing, deze methodiek en de systemen die hiervoor snel opgezet zijn kunnen beter ontwikkeld worden.’
Onnodige zorg
Er worden ook kansen gezien om onnodige zorg te verminderen:
‘Terug naar de basis, eenvoud en de patiënt weer centraal stellen. Weg met onnodige en nu blijkt overbodige zorg.’
‘Geen terugkeer van onzinnige zorg.’
‘Discussie onzinnige zorg.’
‘Evaluatie van de noodzaak van poli-bezoeken en behandelingen nu deze noodzakelijkerwijs zijn uitgesteld. Herinrichting van organisatiestructuren.’
Andere kansen
Er worden nog een aantal andere kansen genoemd:
‘Inzet zorgbemiddelingsafdelingen van verzekeraars en een platform waar wachtlijst en zorginformatie beschikbaar is.’
‘Zorg ervoor dat patiënten, bewoners, cliënten hun inspraak en zeggenschap niet verliezen. Juist in deze tijd is het belangrijk dat ze mee blijven praten. Dat ze volwaardig mens blijven, dus dat er niet continu over hen wordt gepraat en voor hen beslist wordt. Nee, hun veiligheid, maar bovenal wat het doet met hun welzijn zijn onderwerp van gesprek.’
‘Uitbreiden niet ggz-initiatieven zoals MIND.’
‘Het is een periode geweest waarin sommige mensen veel verdriet hebben gehad, heel veel hebben moeten werken, het financieel moeilijk hadden, of met huiselijk geweld te maken hebben gehad. Aan de andere kant zijn er in deze periode ook mooie initiatieven ontstaan doordat we veel thuis hebben gezeten, wat kunnen we hiervan leren? Laten we vooral niet stoppen met deze mooie initiatieven omdat we nu meer vrijheid krijgen en het Corona nu wat afneemt.’